Bevordering van de democratie | "Kosmopolitisch Saksen": meststof voor de burgermaatschappij

De T-shirts waren een succes. Toen het initiatief "Augen auf" in 2001 een muziekfestival tegen rechtsextremisme organiseerde in Zittau, Oost-Saksen, wisten ze Lonsdale als sponsor te strikken. Het Britse modelabel was destijds erg populair bij rechtsextremisten, omdat onder de borstprint van het bomberjack de letters "NSDA" te zien waren, die refereerden aan de nazipartij NSDAP. Lonsdale leverde echter T-shirts voor het festival die rechts niet aanstonden, zegt Sven Kaseler: "Op de achterkant stond: 'Nazifrei!'"

Nazivrij – dat was in Oost-Saksen destijds meer een vrome wens dan een statement. Kaseler, bij iedereen bekend als "Kasi", somt een hele reeks extreemrechtse incidenten op die hem en enkele van zijn medeactivisten ertoe aanzetten om "Augen auf!" (Open je ogen!) op te richten. In Zittau, waar het Nationaal Jeugdblok, gelieerd aan de NPD, een jongerencentrum aan de Südstraße runde, werd een lesbisch en homofeest in het stadhuis tijdens een stadsfeest aangevallen door nazi's, en op een stadsfeest in Löbau werd een bezoeker door extreemrechtse activisten in het ziekenhuis opgenomen. "Dat was toen heel gewoon", zegt Kasi. "We wilden het niet accepteren."

"Augen auf!" (Open je ogen!) verzette zich en maakte naam in de drielandenregio met creatieve en geëngageerde projecten. Er waren grensoverschrijdende voetbaltoernooien, schoolprojecten en concerttournees. Wat er niet was, was geld. "We organiseerden het allemaal op vrijwillige basis", legt Kasi uit. Hoewel ze donaties en sponsors wisten te werven, was dit geen basis voor werk op de lange termijn.

Dat Kasi vandaag de dag te bezoeken is in een van de kantoren van de vereniging in Löbau, en dat "Augen auf!" na bijna een kwart eeuw nog steeds actief is, is niet in de laatste plaats te danken aan een financieringsprogramma dat nu zijn twintigjarig jubileum viert: "Weltoffenes Sachsen" (Wereldopen Saksen), kortweg WOS. Sinds 2005 geeft de Vrijstaat "een duidelijk voorbeeld voor een democratische, diverse en inclusieve samenleving", aldus minister van Sociale Zaken Petra Köpping (SPD) ter gelegenheid van het jubileum. De financiering, die dit jaar is gevuld met € 9,24 miljoen, ondersteunt initiatieven en projecten in de hele deelstaat die "de democratische cultuur en de vrije democratische basisorde in Saksen versterken of bijdragen aan het terugdringen van verschijnselen van groepsgebonden xenofobie", aldus Köpping. De ontvangers waarderen dit. "De WOS", aldus Kasi, "is goud waard voor de democratie."

Vóór 2005 verstrekte alleen de federale overheid financiering voor de versterking van de democratie en de strijd tegen het nazisme. In 2000 beweerde minister-president Kurt Biedenkopf (CDU) van Saksen dat Saksen "grotendeels immuun" was voor rechtsextremisme. Vier jaar later behaalde de NPD 9,2 procent van de stemmen bij de deelstaatverkiezingen in het najaar van 2004 en trad voor het eerst sinds 1968 toe tot het parlement. De nieuwe regering, waaraan de SPD voor het eerst deelnam, creëerde de "WOS" (Werkgroep Democratie en Sociale Zaken), "een van de eerste dergelijke staatsprogramma's ooit", zegt Michael Nattke van het Saksische Cultuurbureau. "Dat was een enorme stap voor de vele kleine democratie-initiatieven."

Deze werden echter aanvankelijk niet als de primaire doelen van het financieringsprogramma beschouwd. De CDU wilde aanvankelijk meer dan de helft van de initiële € 2 miljoen in de WOS-pot besteden aan een imagocampagne voor de staat . Deze was bedoeld om een "positief imago op lange termijn" van de Vrijstaat te bevorderen, dat door de verkiezingsoverwinning van de NPD in diskrediet was gebracht. Pas onder druk van de SPD, die voor het eerst deel uitmaakte van de regering, werd het aandeel van de middelen voor initiatieven van het maatschappelijk middenveld verhoogd.

De vraag wie er van WOS-financiering zou moeten profiteren, is een terugkerend onderwerp van discussie. Zo werd het programma in 2012 opengesteld voor aanvragen van brandweerkorpsen, sportclubs en jeugdorganisaties, waardoor slachtofferhulporganisaties en andere adviescentra die zich bezighouden met rechtsextremisme in engere zin, 40 procent van hun financiering verloren. Er ontstonden verhitte discussies. Terugkijkend vindt Michael Nattke de aanpak verstandig: "Als een jeugdbrandweerkorps een educatieve excursie naar een gedenkplaats maakt – waarom zou die dan niet gefinancierd moeten worden?!" Zelfs toen was het duidelijk dat er aanzienlijk meer geïnteresseerden dan geld waren. Hoewel het programma inmiddels is uitgebreid tot bijna vijf keer het budget van 2005, is het regelmatig overtekend en vallen aanvragers herhaaldelijk buiten de boot.

Michael Nattke ziet dit echter ook als bewijs voor de effectiviteit van het programma. Als je de WOS ziet als een programma tegen rechtsextremisme, "moet je je afvragen hoe succesvol het was", zegt hij. In 2005 haalde de NPD (National Democratic Party of Germany) een peiling van net geen 10 procent in de Vrijstaat; in 2025 was de AfD, eveneens geclassificeerd als rechtsextremistisch, de sterkste oppositiepartij in het deelstaatparlement na een verkiezingsresultaat van 27,5 procent.

Maar als je Kosmopolitisch Saksen definieert als een ondersteuningsprogramma voor een democratische burgermaatschappij, "heeft het een enorme impact gehad", zegt Nattke. Twintig jaar geleden waren er in Saksen, vooral op het platteland, maar weinig van dergelijke initiatieven en verenigingen, en ze – net als "Augen auf!" in Oberlausitz – functioneerden over het algemeen onder precaire omstandigheden. Tegenwoordig hebben veel van hen een vast kantoor en minstens één of enkele vaste medewerkers. Het netwerk Tolerant Saksen, waarin dergelijke initiatieven samenwerken, telde in 2005 60 leden. Vandaag de dag zijn er 150 leden tussen Plauen en Weißwasser, die zich inzetten voor "een democratische cultuur en diverse levenswijzen". "Wat betreft de bevordering van democratie is het programma een enorm succes", zegt Nattke.

Een indirecte aanwijzing hiervoor is de vijandigheid die de WOS ondervindt van rechts. De NPD wilde ooit het pas gelanceerde programma onmiddellijk stopzetten, met het argument dat het de oprichting van een "staatspartij" bevorderde die "democratische dissidenten zou terroriseren". De partij voorspelde ook een "burgeroorlog tegen rechts".

De AfD gebruikt geen dergelijke agressieve taal; ze beweert dat "linkse, groene non-gouvernementele organisaties" de financiering van het programma gebruiken om "critici van de huidige politiek het zwijgen op te leggen". Ze kondigde echter ook aan dat ze de WOS onmiddellijk zou afschaffen als ze aan de regering zou deelnemen. De besparingen zouden marginaal zijn. Nattke merkt op dat de € 9 miljoen die momenteel aan de financiering is toegewezen "verwaarloosbaar" is in verhouding tot het totale budget van ruim € 20 miljard. Het feit dat de AfD desondanks zo gefixeerd is op de kwestie "toont aan dat het programma niet volledig ineffectief kan zijn."

Op deelstaatniveau heeft de AfD in Saksen, althans tot nu toe, geen inspraak in de besteding van de financiering. Op gemeentelijk niveau is de situatie anders – wat het belang van financiering van programma's zoals WOS verder heeft vergroot. "Voor ons", zegt Martina Glass, directeur van het Netwerk voor Democratische Cultuur (NDK) in Wurzen, "is het momenteel een reddingslijn."

De NDK werd eind jaren negentig opgericht en is nu een van de bekendste democratische verenigingen in Saksen. Ze zet zich in voor kosmopolitisme en tolerantie, is actief op vele gebieden van politieke vorming en bevordert, last but not least, de sociale cohesie in Wurzen . Het hoofdkantoor aan Domplatz 5 diende voorheen als ontmoetingsplaats voor betrokkenen, met culturele evenementen en een workshop. Ook hiervoor is gemeentelijke financiering beschikbaar gesteld, maar dit staat nu ter discussie. Aan het begin van de zomer verwierp de gemeenteraad, waarin de AfD en CDU elk zeven vertegenwoordigers hebben, in een geheime stemming met twaalf stemmen de zogenaamde "gemeentelijke bijdrage" van € 12.900, die nodig is om de NDK financiering te laten ontvangen van een van de Saksische culturele instellingen. De vereniging sprak van een "duidelijk politiek gemotiveerde aanval op een alternatief deel van de democratische burgermaatschappij."

Dankzij een fondsenwervingsactie is het geld inmiddels opgehaald. Glass zegt echter dat het onduidelijk is of de gemeenteraad de gereserveerde gelden daadwerkelijk zal accepteren tijdens de volgende vergadering op 9 september: "Ik acht het niet onwaarschijnlijk dat ze zullen worden afgewezen." Dit zou veel van de diensten die de NDK voorheen aan de stadsgemeenschap heeft geleverd, in gevaar brengen. "Als open huis zou de D5 in zijn huidige vorm niet meer bestaan", aldus Glass. De NDK hoeft haar werkzaamheden echter niet volledig te staken, omdat 60 tot 70 procent van de financiering afkomstig is van de staat, waaronder het programma "Kosmopolitische Saksen". Het educatieve werk op scholen in het district kan doorgaan, en ook andere programma's zullen doorgaan. "Programma's zoals de WOS zorgen ervoor dat we niet meteen naar huis hoeven", aldus Glass.

"Programma's als 'Kosmopolitische Saksen' zorgen ervoor dat we niet meteen naar huis hoeven."

Martina Glass NDK Wurzen

Het verkrijgen van financiering vereist echter een aanzienlijke investering in tijd en moeite. De aanvraagprocedure wordt als uiterst complex en bureaucratisch beschouwd. "Iedereen zonder administratieve ervaring zal het enorm moeilijk vinden", zegt Michael Nattke van het Bureau voor Cultuur. Martina Glass, die de NDK al negen jaar leidt, beschouwt haar organisatie als "voldoende geprofessionaliseerd" om succesvolle aanvragen in te dienen. Kleinere en nieuwere initiatieven kunnen echter gemakkelijk overweldigd raken door de bijbehorende bureaucratie, en de toenemende digitalisering van de aanvraagprocedure heeft de zaken "nog moeilijker gemaakt".

Lange tijd was er ook kritiek dat aanvragen willekeurig werden goedgekeurd of afgewezen. "Augen auf!" (Open ogen!) in Löbau is daar een voorbeeld van. In 2010 lanceerde de vereniging een satirische campagne om te protesteren tegen de eis van het ministerie van Binnenlandse Zaken dat gefinancierde verenigingen een "extremismeclausule" moesten ondertekenen en daarmee ook de grondwettelijke naleving van hun samenwerkingspartners moesten garanderen. Sven Kaseler toerde door de Vrijstaat met een pruik en kostuum als "Karl Clause" en verkocht, ondersteund door bijbehorende reclameposters, "extremisme-mus" in potten . Dit viel niet in goede aarde bij de Staatsraad voor Preventie, die besliste over de WOS-financiering en die gevestigd was bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. "Ze hebben ons het leven erg moeilijk gemaakt", herinnert Kasi zich. Aanvragen voor het lopende jaar werden pas in de herfst goedgekeurd en in sommige gevallen werd de goedkeuring zelfs later ingetrokken: "Het was bijna een trauma voor ons."

De procedure werd later gewijzigd. Tegenwoordig worden aanvragen bij de Saksische Ontwikkelingsbank (SAB) beoordeeld op basis van een puntensysteem. Sommige critici betwijfelen of bankiers voldoende expertise hebben in het bevorderen van democratie. Michael Nattke van het Bureau voor Cultuur zou graag zien dat een adviesraad "het laatste woord heeft en de inhoudelijke selectie maakt". "Augen auf!" is echter tevreden over de huidige regeling: de SAB doet goed werk, "en ze geven ons, de financieringsinstanties, nu zelfs advies", zegt Kaseler, voordat hij vertrekt voor een videoconferentie.

Het echte probleem, zegt Martina Glass, algemeen directeur van NDK, is een ander: de financiering vanuit de WOS is beperkt. Hoewel aanvragen nu voor drie jaar worden goedgekeurd in plaats van slechts twaalf maanden, betekende dit dat "de nieuwe aanvraag geschreven moest worden terwijl de oude nog gefactureerd werd", zegt Kaseler. Bovendien gebeurde het herhaaldelijk dat er aan het einde van het jaar nog geen besluit over de financiering was genomen en ervaren medewerkers moesten worden ontslagen. Er is nu enige zekerheid voor de langere termijn. Permanente, zogenaamde institutionele financiering is echter nog steeds niet mogelijk. Als een aanbieder een nieuwe aanvraag wil indienen, "moet die altijd iets compleet nieuws bevatten", zegt Glass.

Ter gelegenheid van het twintigjarig jubileum van het programma hoopt Michael Nattke ook op een verdere ontwikkeling van de democratiebevordering. "Als een project slaagt, zou het langetermijnfinanciering moeten krijgen", zegt hij, idealiter van het verantwoordelijke ministerie: "Het ministerie van Onderwijs en Cultuur zou financiering moeten verstrekken voor een goede projectschooldag, en het ministerie van Binnenlandse Zaken voor een workshop met veiligheidsautoriteiten." Dit zou sponsors meer zekerheid bieden – en tegelijkertijd ruimte creëren voor nieuwe ideeën en initiatieven in het Open-Minded Saksen-programma. Of dit ooit zal gebeuren, valt nog te bezien. Voorlopig zijn de sponsors blij dat de bezuinigingen op de WOS, die tijdens de begrotingsonderhandelingen werden besproken, konden worden afgewend – en dat de AfD nog geen inspraak heeft in de toewijzing van middelen in het deelstaatparlement. Nattke had al vóór de deelstaatverkiezingen van 2019 gezegd dat deelname van de partij aan de regering in de Vrijstaat " een doodvonnis zou zijn voor de democratie-arbeid in Saksen ".